Etalage

De Dam

De Dam
Uitgeverij Bas Lubberhuizen, Amsterdam november 2018

De Dam in Amsterdam ontstond uit een nederig begin, als ‘een hoop aarde die twee wateren afzondert’, zoals er in de middeleeuwen zoveel dammen in de wateren van het Hollandse laagland zijn gelegd. De Dam groeide in de volgende eeuwen uit van verkeersknooppunt, marktplaats en overslaghaven tot het hart van een wereldstad, het nationale plein van Nederland en het hoofdpodium van maatschappelijke bewegingen. Hier aanschouwt men 'het meest afwisselende toneel dat er in Nederland te zien is', aldus de Italiaanse schrijver Edmondo de Amicis, in 1876.

Altijd bleef de Dam in de eerste plaats een gebruiksplein en geen decoratief plein, zoals ook paste bij een handelsvolk zonder hofcultuur. De Dam veranderde meermalen zo sterk van omvang, vorm en functie dat de bezoekers van de huidige Dam de Dam van vierhonderd jaar geleden vermoedelijk niet zouden herkennen. Er is vaak van gedroomd om de Dam ook een beetje mooier te maken, maar de schoonheid verloor het meestal van ad hoc-besluiten. De uitkomst is een plein met een onevenwichtige vorm en dito bebouwing, een lelijk eendje vergeleken met de verfijnde pleinen van Europa, zoals de Grote Markt in Brussel en he Domplein in Milaan.

‘Maar’, zo schrijf ik in de inleiding van het boek De Dam dat ik over dit wonderlijke plein schreef: ‘het is wel óns lelijk eendje. Het Damplein is verbonden met de geschiedenis van miljoenen, het is het knooppunt in talloze verhalen, het is vele malen afgebeeld en het staat gebrand in het geheugen. Niet de schoonheid, maar de vertrouwdheid met het plein, de stapeling van eeuwen intensief gebruik, lief en leed, en de onvermijdelijke haat-liefdeverhouding die de Dam uitlokt, is waarom dit plein met zijn complexe persoonlijkheid een eigen boek verdient.

‘Dit boek is geen hagiografie en geen uitputtende historische studie, maar een familiealbum dat soms systematisch en dan weer associatief over het plein en door de tijd beweegt. We zien de Dam veranderen en gelijk blijven. We signaleren celebrity’s als Rembrandt en Churchill, maar maken ook kennis met Hermanus Spegt en Leonora van Someren. We bladeren langs staatsieportretten en kiekjes, op fraaie en sombere dagen, we zien de schim van een zwaan die dan toch weer het eendje blijkt te zijn, we halen weggezakte herinneringen op en vergeten andere. Het is een geluk dat de Dam een beetje lelijk is; het maakt het plein menselijker en wij hoeven niet zo eerbiedig te zijn.’

Oorden van onthouding

Oorden van onthouding. Nieuwe natuur in verstedelijkend Nederland
Mederedacteuren: Rik Herngreen, Sjef Jansen, Rob van Leeuwen, Dirk Sijmons
NAi Uitgevers, Rotterdam 1998

Een eeuw lang is verzucht dat het steeds slechter ging met de natuur in Nederland. Omstreeks 1990 veranderde dit dankzij de verrassende ontdekking dat nieuwe natuur kan ontstaan in gebieden die door de mens met rust worden gelaten. Bijvoorbeeld in de Oostvaardersplassen in een vergeten deel van de Flevopolder, in de bossen waarin omgewaaide bomen niet onmiddellijk werden opgeruimd, en zelfs op de gifgrond van de Diemerzeedijk.

Als de natuur dergelijke oorden van menselijke onthouding spontaan kon heroveren, dan moest het ook mogelijk zijn om planmatig nieuwe natuurgebieden te laten ontstaan - zo was de redenering die leidde tot het Natuurbeleidsplan van de Nederlandse regering uit 1990. Na honderd jaar defensieve natuurbescherming kwam er nu zicht op offensieve natuurontwikkeling. De regering lanceerde de ecologische hoofdstructuur (EHS) die grote en kleine natuurgebieden met elkaar zou verbinden. In de loop van de jaren negentig werd dit plan naarstig uitgewerkt, met veel aandacht voor de gewenste natuur en voor de vereiste meetbaarheid van dit natuurbeleid. De EHS raakte enigszins in technocratisch vaarwater terwijl intussen critici zich roerden, onder wie boeren die vreesden voor de waarde van hun land, en romantici die nieuwe natuur geen 'echte' natuur vonden.

De omgang van de mens met de natuur is een essentiële cultuurdaad, en de EHS moet dus als een culturele onderneming worden gezien: dat is het uitgangspunt van dit bonte en overvolle boek. Hoe kunnen we de hernieuwde inzet voor de natuur opladen met culturele waarden en betekenissen? Hoe kunnen we de wonderlijke paradoxen van 'gemaakte' natuur als een kracht benutten in plaats van als een zwakte? Hoe kunnen we, in een tijd dat er op grote schaal zowel aan de EHS als aan de Vinex-woningbouw werd gewerkt, natuur en verstedelijking als elkaars innige partners beschouwen in plaats van als vreemden of vijanden? En wat betekent het dat we natuur kunnen ontwerpen?

Naast intensief redactiewerk leverde ik tekstbijdragen, zoals een beschouwing over natuur in de Nederlandse poëzie (en poëzie in de Nederlandse natuur), een dialoog tussen vader en kind over de vraag: 'Vader, wat is natuur?', en een 'Klein vademecum van natuurbeelden' waarin het natuurbeeld van Schopenhauer een plaats kreeg naast de merites van de knoflookdragee. Het boek is, met zijn veelstemmigheid, zijn tegenspraken en zijn vrolijke kijk op nieuwe natuur, ook na meer dan twintig jaar nog altijd zijn tijd vooruit.

De slag om de golfbaan

De slag om de golfbaan
Essay in: JaapJan Berg, Simon Franke, Arnold Reijndorp, Adolescent Almere. Hoe een stad wordt gemaakt, NAi Uitgevers, Rotterdam 2007, p.115-133

Almere wordt vaak een jonge stad genoemd – maar hoe lang blijft een stad jong, en hoe noem je haar als ze niet meer piepjong is maar ook nog niet helemaal volwassen? De samenstellers van dit boek hielden het op ‘Adolescent Almere’. Tien auteurs en een fotograaf belichtten aspecten van deze jongvolwassen levensfase. In mijn bijdrage ga ik terug naar een intrigerende periode in de vroegste jeugd van de stad: een shoot-out in 1979 tussen de twee machtigste mannen van de polder.

Roel van Duin was directeur van de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders, RIJP, de dienst die in grote autonomie de inrichting van de polder ontwierp, en dus ook van Almere. Hij was opgeleid aan de Landbouwhogeschool in Wageningen en beschouwde ook dorpen en steden als gewassen die tijd nodig hebben om volgroeid te worden. Hij bedacht in 1979, toen Almere nog maar 4.000 inwoners telde, dat de stad een golfbaan moest krijgen. Hij wilde meteen met de aanleg beginnen, zodat de beplanting gestaag kon meegroeien met de stad.

Maar zijn tegenspeler Han Lammers zag er niets in. Lammers, voormalig wethouder in Amsterdam, was aangesteld als landdrost, een functie die vooruitliep op die van burgemeester en commissaris van de koningin. Hij vertegenwoordigde het toekomstige genormaliseerde bestuur dat de bijzondere autoriteit van de RIJP zou aflossen. Met zijn machtswoord blokkeerde Lammers het plan voor de golfbaan.

Aan de hand van dit voorval beschrijf ik de spanning die er bestond in de opvoeding van het jonge Almere. Het was een spanning tussen bestuursstijlen, tussen opvattingen over het maken of groeien van een stad, tussen tijdshorizonten, en ook tussen twee opvattingen over wie de bevolking van Almere was. ‘Als de bevolking van Almere een golfbaan wil, dan hoor ik dat wel’, zei Lammers en dat getuigde van een democratische gezindheid. Van Duin echter begreep dat ze niet alleen moesten inspelen op de wensen van de toen reeds gevestigde Almeerders, maar ook op die van de vele Almeerders die, vaak pas jaren later, nog zouden komen.

Deze spanning zal blijven bestaan zolang Almere planmatig groeit, betoog ik. ‘Het stadsbestuur van Almere bestuurt ook nu twee steden: de stad die er is, en de schaduwstad die er nog moet komen. (…) De bestuurder van de schaduwstad is verplicht visionair te zijn. Hij moet het democratische engagement van Han Lammers hebben, maar evenzeer de vooruitziende blik van Roel van Duin.’

De civiele stelling

De civiele stelling
Hoofdstuk in: Paul Vesters (red.), De Stelling van Amsterdam. Harnas voor de hoofdstad, uitgave Matrijs, Utrecht 2003

Mijn hoofdstuk in dit standaardwerk over de Stelling van Amsterdam beschrijft wat er is gebeurd sinds deze reusachtige, vrijwel ongebruikte verdedigingsgordel is afgezwaaid uit militaire dienst. Hoe de forten en andere elementen van de Stelling jarenlang in de vergetelheid raakten, vervolgens werden herontdekt om hun historische, landschappelijke en recreatieve betekenis, en het verrassenderwijs tot de UNESCO-lijst van Werelderfgoed brachten.

Dit fragment staat aan het einde van mijn hoofdstuk, waarin ik terugblik op het proces dat van de militaire stelling een civiel stelling maakte:

“Laten we ons de Stelling van Amsterdam voorstellen als een persoon. Hij kwam het verhaal binnen als een wat onhandige, bleke, vriendelijke slungel bij wie het burgerkloffie nog onwennig om de schouders hing. Wat vooral opviel is zijn verlegenheid, die wel te begrijpen was, want hij had lange tijd afgeschermd van de grote drukke wereld geleefd. Zijn leven tot dan toe was ordelijk en zonder noemenswaardige incidenten verlopen. Hij was er een beetje wereldvreemd en schuw van geworden. Hij liep licht gebogen. Tegelijkertijd maakte hij op ons een authentieke en rustige indruk, enigszins stug en wars van modieuze grillen. Je merkte dat hij, zoals Multatuli zou zeggen, veel met zichzelf heeft verkeerd. De combinatie van schuchterheid en kalmte was onmiskenbaar charmant, en we hoopten dat hij deze charme kon behouden.

Maar toch, hij moest de wereld in. Hij moest, om met succes civiel te kunnen zijn, in zekere zin zichzelf opnieuw uitvinden. Hij kwam in contact met mensen van uiteenlopender pluimage dan hij ooit had kunnen denken. Hij veranderde door die contacten. Hij ontdekte kwaliteiten in zichzelf die hij nooit had gekend, maar die er altijd waren geweest. Hij verhuisde naar de stad en bleek altijd al een stedeling te zijn geweest. Eerst bewoog hij zich nog ongemakkelijk door de stad, maar hij is er steeds meer thuis, nu in de stedelijke samenleving vraag blijkt te zijn naar dat wat hij te bieden heeft. Hij heeft een werkkring, aanzien en zelfs al nieuwe vrienden. De militaire diensttijd heeft geleidelijk aan aan kracht verloren als de maat der dingen, tot het uiteindelijk één tijdperk in zijn eigen geschiedenis is geworden, een tijd die hem in hoge mate heeft gevormd en waarvan hij de herinneringen koestert, maar ondertussen is het leven verdergegaan. Soms worstelt hij nog met zichzelf, of loopt hij butsen op, dat hoort bij het leven. Nu is hij volwassen, en toch herkent hij zichzelf nog.

De civiele stelling draagt de militaire stelling met zich mee zoals een volwassene het kind dat hij eens was.”

Terug naar boven